ROŚL WARZYWNA- rośl zielona służąca za pokarm człowiekowi, bez technicznego przerobu,warzywa dzielimy ze względu na: systematykę botaniczna i według grup użytkowych
OŚRODKI POCHODZENIA WARZYW: 1. O Chiński: kapusta chińska, pekińska, soja, ogórek, rodkiew, 2. O Indyjski: oberżyna i ogórek 3. Środkowoazjatycki: groch, bób, cebula, caosnek, marchew, szpinak,  4. O Zachodnioazjatycki: soczewica 5. Śródziemnomorski: groch, burak ćwikłowy, rośl kapustne, sałata, cykoria, seler, pietruszka, szparag, pasternak, rabarbar 6. Etiopski: groch, kawon 7. Poł.meksykański: kukurydza papryka 8. Połamerykański: faspla, pomidor, ziemniak
W CEBULOWE: (cebula- zredukowany pęd rożl dwuletnia kwiatostanem jest baldach a ow torebka wyst tam nasiona łodyga właściwa – piętka blaszka li – szcypiorek) c zwyczajna: cz jadalna: silnie skrócony pęd, r dwuletnia C. Piętrowa- cz jadalna: celula i Li, r wieloletnia  C. Szalotka (tworzy gniazda cebul) cz jadalna: Li, cebula, r dwuletnia; Szczypiorek (nie tworzy cebul tylko kłącze) cz jadalna: szcypior Siedmiotatka( nie tworzy cebul tylko kępki) cz jadalna szczypior C perłowa (drobne cebulki przybyszowe) r jednoroczna Czosnek- r lecznicza, ma głowke złożona z ząbków,rozmn wegetatywnie, r wieloletnia a w uprawie jednoroczna; Czosnek Li- cz jadalna: li(nie tworzy cebulki) r wieloletnia Por – cz jadalna: wydłuzona cebula, r dwuletnia
W KAPUSTNE: kapusta jadalna- cz jadalna: silnie wyrosnięty zamkniety pąk Li = główka, r dwuletnia, owoc- łuszczyna K. Włoska- cz jadalna: główka, r dwuletnia, li mocno skędzierzowane; K. Brukselka- cz jadalna:silnie skręcone pędy boczne, wierzchołek jest otwarty, wytwarza wiele główek w kątach li,dwuletnia Jarmuż(k liściowa)- Cz jadalna: li mocno skędzieżowane, r dwuletnia Brokuł: cz jadalna: kwiatostan: róża tworzą nierozwinięte pąki kwiatowe o średnicy 2 mm, r jednoroczna Kalafior- cz jadalna: róże kom merystematyczne, r jednoroczna; Kalarepa- cz jadalna: silnie skrócone zgrubienia dolne częsci łodygi, szybkoulega jaryzacji, r dwuletnia;  cz jadalna: luźne słabo zamknietę pąki li K. Pekińska- cz jadalna: luźne słabo zamknięte pąki li, głowka li falista z pęcherzykami,ma silna reakcje na fotoperiod, r jednoroczna; K. Chińska- cz jadalna: cale li, nie tworzy główek
W KORZENIOWE- cechą użytkowa jest korzeń, korzeń spichrzowy powstaje z cz łodygowej i korzenia właściwego Marchew- r dwuletnia, owoc: rozłupnia rozpadająca sie na dwie niełupki; Pietruszka- cz jadalna:  oprócz korzenia Li(nać) warzywo przyprawowe, r dwuletnia Seler- cz jadalna: zgrubienia korzenie i nać, r dwuletnia, owoc: rozłupnia; Burak Ćwikłowy- cz jadalna:korzeń spichrzowy i li (botwinka) kwiatostanem jest wiecha, owocostanem kłębek Wężymord- cz jad: korzeń spichrzowy, bylina jednoroczna w drugim roku zamknięta w kwiatostan koszyczek tam zawiązują się nasiona – owoc niełupka Salsefia- cz jadalna: korzeń lub młode li, r dwuletnia, kwiaty zebrane w koszyczek
W RZEPOWATE- cz jadalna -zgrubienie Rzodkiewka- cz jad: czyste zgrubienie, korzeń spichrzowy, r jednoroczna,owoc: łuszczyna Rzodkiew- odm letnie są jednoroczne, a zimowe dwuletnie Rzepa- cz jadalna korzeń spichrzowy,
W DYNIOWATE- rośl jednoroczne; cz jadalna jagoda owoc: jagoda rzekoma, rośl maja wysokie wymagania cieplne, glebowe i świetlne zwłaszcza u młodych rośl Arbuz- spżywany w fazie dojrzałości fizycznej ( w pełni dojrzały) Melon – cz jadalną jest ściana, w środku pusty Petison, dynia, cukinia – owoce zebrane w różnych fazach dojrzałości uzytkowej Dynia Olbrzymia – cz jadalna ściana owocu, spożywa się w pałni dojrzała
W LIŚCIOWE – spożywamy na surowo,po ugotowaniu np. Szpinak,rośl jednoroczne to: szpinak zw i  nowozielarski, rzeżucha, roszponka, sałata, pozostale to dwuletnie, wytrzymuja spadki temp, maja krótki czas wegetacji z wyjątkiem pietruszki i cykorii, mają duze wymagania wodne Sałata siewna- cz jadalna to li sałata: krucha=lodowa, głowiasta= masłowa, listkowa, łodygowa (spożywamy cały pęd), rzymska – tworzy rozety li Cykoria Li- wysiewa się wczesną wiosna, jesienią korzenie wykopuje się i chowa do piwnic bez dostępu światła Endywia- mocno skrócona łodyga, li skedzierzowane Pietruszka Naciowa- nie tworzy korzenia spichchowego tylko polowy, tworzy rozetę li, blaszka li jest mocno pościnana, kędzierzowa i to tworzy część jadalną Seler naciowy – nie tworzy zgrubiałego korzenia tylko polowy, cz jad to ogonki Seler Listkowy- nie tworzy korzenia spichrzowego, cz jadalna-  li w 2 lub 3 pokosach, nadaje się na suszenie Burak Li- nie tworzy korzenia spichrzowego tylko polowy, wytwarza li w pierwszym roku, li pomarszczone, spożywa się po ugotowaniu; Szpinak- cz jadalna- li tworzące rozetę, rośl jednoroczna, dnia długiego; Portulaka warzywna- cz jadalna łodygi i li, wys jako chwast i warzywo Roszponka Warzywna- cz jad li i młode pędy Rzeżucha ogrodowa- cz jad li i młode liścienie
W PSIANKOWATE- cz jad: owoce w fazie dojrzałości fizjologicznej Pomidor – cz jad: owoc jagoda Papryka= pieprz turecki- wyst trzy podgatunki wielkoowocowa, drobnoowocowa i bukietowa, cz jad: ściana Oberżyna= bakłażaj owoc: jagoda wypełniona miąższem, Miedunka jadalna- cz jad jagoda w facie dojrzałości fizjologicznej, Ziemniak- owoc: jagoda, a część jad to bulwa; Pepino- owoc: soczysta jagoda w stanie dojrzałości fizjologicznej
W STRĄZCKOWE- owoc – strąk, cz jadalną są niedojrzałe owoce lub nasiona, nasiona zawieraja b dużo białka, Rośl jednoroczne mają zdolność pobierania azotu z powietrza dzięki baktoreiom brodawkowym = nitryfikacja; Fasola wielokwiatowa- użytkowane nasiona dojrzałe i suche Fasola Zwykła – użytkowane są niedojrzałe strąki Groch – Użytkuje się na zbiór niedojrzałych nasion lub niedojrzałych strąków na zielono, mają dużo skrobi Bób- cz jad: niedojrzałe nasiona wyst dwie grupy drobno i grubo nasienne owoc: duże szeroki strąk Soja- nasiona spożywa się jako warzywo zielone i miękkie
W WIELOLETNIE – mają cz. podziemną, która nie wymarza zimą, mają trwałe organy podziemne Szparag- c. Jad: mięsisty pęd nadziemny, hoduję się by otrzymać wypustki bielowe Szczaw zwyczajny- cz jad: li Rabarbar- cz jad: ogonki li; Chrzan- cz jad: grube korzenie właściwe rośl jednoroczna w uprawie ]
W ROŻNE- Kukurydza cukrowa- cz jad: zierniaki w stożku dojrzałosći mleczno woskowej lub nie wykształcone kolby, kwiaty żeńsjie kaczany wys w kątach li męskie na szczycie łod w postaci wiechy Karczoch- cz jad- młody nierozwinięty kwiatostan Kard- cz jad: mięsiste ogonki li, po bieleniu obwiązuje się papierem  Pieczarka Szlachetna- cz jad: owocniki uprawia się na półkach w pieczarkarni na podłożu kompostowym
Znaczenie warzyw w zyciu człowieka: 1.obfite żródło soli min i wit a) 205 ogólnej zawartości magnezu b) 16% zawartości Fe, c) 11% Ca i P, d) wnoszącała potrzebną ilość wit C e) betakaroten (blisko 50% aktywnego retinolu – wit A) f) ok 20% wit B1 i B6 g) 10% wit B2 2. Śą pokarmem niskokalorycznym 3. Dzęki dużej zawartości wody i błonnika ułatwiaja usuwanie z organizmu substancji niekorzystnych dla zdrowia 4. Dostarczaja wielu substancji bioaktywnych, zapobiegają powstaniu schorzeń metabolicznych i chorób nowotworowych ( m in związki polifenowe, indole, flawonoidy) 5. Stanowia najlepsze źródło naturalnych przeciwutleniaczy czyli wymiataczy wolnych rodników (wit C i E, karotenoidy, selen, cynk, mangan)  6. Właściwości zasadotwórcze warzy
Wartość biologiczna- chrakt jakość warzyw cehcami i właściwościami według 3 kryteriów: 1. Wygląd zewn- na podstawie cech organoleptycznych 2. Wartośc użytkowa – dotyczy cech warunkujących przydatność dla różnych celów 3. Wartość biologiczna- wartość odżywcza, ich walory smakowe, znaczenie dla utrzymania zdrowie czł
Składniki zawarte w pokarmie czł to : skł energetyczne, budulcowe, regenerujące procesy przemiany materii
Skł energetyczne- dostarczają do organizmu energii cieplnej, niezbędnej do prawidłowego funkcjonowania organizmu Skł budulcowe- należą tu: białko, skł min: wapń i fosfor
skł regulujące przemiane materii związki biologiczne: wit, skł min, błonnkik, kw org, olejki eteryczne, fitoncydy
WIT A – cud odporności – dzienne zapotrzebowanie1,5 – 3,0 ma) uczestniczy w procesach wzrostu i rozwoju b) ochrania skóre i nabłonek c) jest regulatorem w procesie widzenia (marchew, pietruszka naciowa, kalarepa, jarmuż) WIT E(takofenol) policyjna ochrona dzienne zapotrzebowanie 6-12mg a) przeciwdziała zmęczeniu i ogólnej niewydolniści organizmu b) sprzyja szybkiemu gojeniu sie ran i skaleczeniu (jarmuz , natka pietruszki, por, szpinak, sałata) WIT K (fitochinon) dzienne zapotrzebowanie 0,03mi a) sprzyja prawidłowemu krzepnięci krwi b0 proces wykształcania kośća i zdrowych zębów (jarmuż, seler, szpinak, kapusta brukselka, brokuł) WIT C (kw askorbinowy i dehydroksylowy) cudowna broń, dzienne zapotrzebowanie 60mg palacze 200mg a) przeciwdziała pękaniu naczyń krwionośnych b) hamuje powstanie szkorbut (pietruszka naciowa, papryka słodka, kapusta brukselka, jarmuż) WIT B1 (tianina) dzienne zapotrz 1,0 1,5 a) uczestniczy w przemianie węglowodanów b) w pobudzania wydzielanie soku kom (nasiona rośl strączkowych,groch ziel, fasola szparagowa) WIT B2 (ryboflawina) dzienne zapotrz 1,2 – 1,6 a) sprzyja prawidłowemu wzrostu dzieci b) poprawia stan skóry, włosów, paznokci c) uspokaja (jarmuż, szpinak, czosnek, kalafior) WIT PP(niacyna) dzienne zapotrz 12-15mg a:sprzyja prawiodłowemu procesowi snu b) uczestniczy w kontrolowaniu poziomu cholesterolu c) poprawia nastrój psychiczny (brokół, jarmuż endywia,pomidor) WIT B5 -(kw pantotenowy) wyszczupla, dzienne zapotrz 5-10mg a) w zapobieganiu stanu zapalnym b) uodparnia org na stres c) zapobiega wypadaniu i siwieniu włosów (brokół, kalafior, fasola straki, pomidor) WIT B6 (pirydoksyna) dzienne zapotrz 1.6mg A)w prawidłowym wydzielaniu soku kom żołądkowego b) utrzymuje równowagę jodową sodu i potasuc) wpływa na prawidłową prace serca i układu krążenia (fasola, szpinak, kapusta)
SKŁADNIKI MIN- substancje naturalne, niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu Warzywa bogate w: potas: melon, burak ćwikłowy, pomidor; Wapń: jarmuż, szczypiorek, koper, szpinak nowozelandzki i zwyczajny, fasola, brokuł; Mg: suche nasiona fasoli, grochu, kukurydza cukrowa,szpinak; żelazo: szczypiorek, pietruszka naciowa, szpinak, koper
BŁONNIK- substancja wyst. w rośl,nie posiada wartości odżywczej a) ułatwia trawienia b) zapobiega zaparciu c) może chronić przed chorobami jelita grubego d) obniża poziom cholesterolu e) stabilizuje stężenie glukozy we krwi f) może ułatwić zrzucanie nadwagi g) zapobiega tworzeniu kamieni żółciowych (fasola szparagowa, bób, oberżyna, szczypiorek, chrzan)
KW ORG (najczęściej kw cytrynowy, winowy, jabłkowy) a) podnoszą wartość smakową warzyw b) przyczyniają się do wydzielania soków trawiennych c) działają bakteriobójczo (szpinak, rabarbar, burak ćwikłowy)
INDOLE- uniemożliwiają działanie estrogenów, które mogą być przyczyną do rozwoju raka piersi i macicy (warzywa kapustne)
SULFOREN- hamuje tworzenie substancji rakotwórczych (brokuł, kapusta brukselka, jarmuż)
FINTOCEDY- zw o charakterze bakteriobójczym (czosnek i cebula) związki alliowe ma cebula ajoen działa przeciw zakrzepnie
OLEJKI ETERYCZNE – najwiecej maja rośl z rodziny selerowate
karotenoidy- marchew, pomidor, papryka, dynia (likopen 400g beta-karoten)
monoterpeny- pietruszka, marchew, brokuł
flawonoidy- kwarcytyna- zapobiega chorobom układu krwionośnego (cebula, pomidor,
Gutation- silny przeciw utleniacz,usuwa wolne rodniki
kw fenolowy- działa przeciwpędnie, żółciopędnie, zmniejsza stężenie cholesterolu i lipidóz we krwi.
Nasiona powstają z zapłodnionych zalążków. Nasiona i niektóre owoce zwłaszcza suche są zasadniczymi jednostkami rozsiewania i rozmnazania rośl
BUDOWA NASION:
-zarodek z zapłodnionej kom jajowej woreczka zalążkowego
- endosporm czyli bielmo- połączenie wtórnego jądra woreczka zalążkowego z drugim jądrem plemnikowym
- perysperm (obielma) z kom ośrodka
- okrywa nasienna, zwana łupiną nasienną uformowanej z osłonek zalążka
N BIELMOWE – mają tk odżywczą dla zarodka (zarodek niewielkich rozmiarów)
N BEZBIELMOWE- bielmo zastaje zużyte w czasie rozwoju zarodka, który wykształca grube liścienie, służące za organ spichrzowy
KIEŁKOWANIE NASION 1. Nadziemne- epigeniczne, strefa szybkiego wzrostu jest część podliścieniowa łodyki zarodkowej (hypokotylu) dzięki czemu liścienie wynoszą się nad powierzchnię gleby np.: fasola zwykła, rzodkiewka, sałata 2. Podziemne – hypogeniczne- szybko wydłuża się część nadliścieniowa łodyżki zarodkowej (epikotyl) i liścienie pozostaja w glebie np. Groch , fasola wielokwiatowa, bobik
Proces Starzenia nasion- powstaje ich degradacja, nasiona tracą wigor i żywotność, mierzana zdolnośćią kiełkowania
Przyczyny starzenia nasion:
-zmiany struktur kw nukleinowych
- zanikanie aktywności enzymatycznej
- utrata zdolności przebudowy białek
- nagromadzenie szkodliwych substancji przemiany materii
Czynniki decydujące o długości życia nasion:
a) właściowści genetycze
b) czynniki zewn podczas zbiory i przechowywaniu nasion (wilgotnośc, temp, mikroflora, światło)
c) skład chem nasion (mat zapasowy)
Warunki niezbędne do kiełkowania nasion: woda, skład gazowy atmosferyczny (tlen 20% CO2 -00,2), temp, światło
Ocena jakości nasion
1, Zdolnośc kiełkowania- jest to liczba nasion w %, którą naturalnie skiełkowały nasiona w optymalnych dla danego gatunku warunkach
2.Wilgotność- max w opakowanich niehermetycznych 9-17% dla nasion o masie 1000sztuk 9-10%
3. Czystośc fiz nasion- zawartośc nasion deklarowanego gatunki= 99-95% dla większości przyjmowanego 99-98%
4.Ocena zdolności nasion- stosuje się aby zapobiec wysianiu nasion zawierających organizmy chorobotwórcze
5. Masa 1000 nasion- wskaźnik określający dorodność nasion i służy do obliczania normy wysiewu
6, Szybkośc kiełkowania- ustala się na podstawie % nasion,które wykiełkowały w ciągu określonego i przewidzialnego dla danego gat najkrótszego czasu
7. Wartośc użytkowa nasion- obl sie na podstawie znajomości  czystości i zdolności kiełkowania nasion % czystość nasion * zdolność kiełkowania / 100
Obliczanie ilości nasion potrzebnych do wysiewu:
1. Ustalamy rozsadę 0,5 na0,5 =0,25m2/ rośl
2. na 1 ha 10000m2 : 0,25= 40000 rośl
3. lp nasion w 1g= 3000 sztuk
4. wartość użykowa 98*85/100=83
5. teoretycznie do produkcji 40 000 sztuk rozsady potrzeba 40 000/300*o,83 g nasion
6. zwiększamy wysiew 10% straty przy pikowaniu 5% straty dla wypadków rośl 1% straty dla wysiewu nasion wprost do gruntu
Uszlachetnienie materiału nasiennego:
1. Segregacja nasion- podział nasion pod względem wielkości, gęstości, barwy, uszkodzeń okrywy nasiennej
2. Kondycjonowanie ( hydratacja) polega na zwiększeniu zawartości wody do poziomu, który gwarantuje rozpoczęcie aktywności metabolicznej, ale jest zbyt niski do wytworzenia kiełka a) moczenie nasion (osmokondycjonowanie) b) matrykondycjonowanie  nośnikiem jest substancja organiczna
3. Wysiew nasion kiełkujących w żelu
4. Stymulacja nasion światłem lasera
5. Pole elektryczne
6. Pole magnetyczne
7. Stosowanie regulatorów wzrostu: Auksyny (IAA, NAA),Gibeleryny, Cytokininy (kinetyna) Inhibilatory (ABA), Ekstrakty biologiczne
Uszlachetnianie materiały siewnego: a) pobudzanie- podkiełkowywanie: rozpoczęcie kiełkowania i zatrzymanie go w stadium pękania łupiny nasiennej nasiona selera
Ułatwianie wysiewu: a) taśmowanie b) otoczkowanie c) drażetkowanie
Zwiekszyć odporność nasion na choroby:
1. Inkrustacja
2. Zaprawianie nasion: a) na sucho – zaprawa bezpośrednio na nasiona na długo przed siewem b) na mokro- zanurzanie nasion w preparacie, potem trzeba suszyć nasiona i ma krótsze działanie pestycydów
3. Zaprawa grzybobójcza
4. Surfan
Typy nasion:
a) Normalne- oczyszczone, spełniają minimum prawnych norm kiełkowania i czystości
b) Kilibrowane- w znacznym stopniu ta sama wielkość nasion
c) Frakcjonowane- sortowane wg masy
d) Otoczkowane- okrągłe powleczone masą zawierającą domieszki środków odrazy i nawozy
e) Otoczkowe precyzyjne- nasiona o wysokiej sile kiełkowania jednakowej wilelkości do siewu punktowego
Materiał siewny:
1. Selerowate: seler, marchew, melon ow: jagoda, materiał siewny: nasiona, zdolność kiełkowania 8-10 lat
2.Komasowate- burak ćw, mat siewny- kłębek, owocostan ; szpinak mat siewny i ow to jednonasienny orzeszek
3. Kapustowate: kalafior,rzodkiew ow: łuszczyna z nasionami
4. Czosnkowate: por szczypiorek- ow torebka z 6 nasionami
5. Bobowate: bób, fasola-ow strąk,mat siewny: nasiona
6. Psiankowate- pomidor, papryka,oberżyna; ow: jagoda właściwa, mat siewny nasiona
7. Astrowate: sałata, endywia; ow i mat siewny: niełupka
8. Rdestowate: szczaw rabarbar; mat siewny i ow- orzeszek
9. Wiechlinowate: kukurydza ow i nasiona – ziarniaki